Arie Man in 't Veld; een geus in Vught

Arie Man in 't Veld (20 april 1921) werd op 6 maart 1941 opgepakt en vastgezet in het Oranjehotel, de strafgevangenis in Scheveningen. De jonge Vlaardingse schilder had zich met zijn broer aangesloten bij het geuzenverzet, de eerste verzetsgroep van Nederland, onder leiding van Bernardus Ijzerdraat. Deze verzetsgroep was voortgekomen uit de Vlaardingse wandelvereniging Flardinga. De groep werd al snel opgerold door verraad en onervarenheid. Soms werd het zelfs als knullig omschreven. Vast staat dat de groep bestond uit mensen die graag iets wilden doen tegen de Duitse bezetting van hun vaderland. Na een groot proces werden 15 geuzen werden geëxecuteerd, de rest werd vanuit het oranjehotel op transport gesteld naar concentratiekamp Buchenwald. Zo ook Arie en zijn broer. Het vonnis voor Arie luidde jaar en zes maanden gevangenschap. Uiteindelijk zou hij tot het eind van de oorlog in gevangenschap verkeren. 

Op 9 april 1941 komt het transport met de 157 geuzen aan in Buchenwald. 

Op 18 april word hij ingedeeld bij het arbeitskommando 45, wat voor werk hij hier precies moest doen is mij helaas nog onbekend. Begin november komt hij in een nieuw arbeitskommando, waar hij grond moest vereffenen, waarschijnlijk voor bouw of landbouw. Fysiek zeer zware arbeid. Op 11 december kwam hij weer in een nieuw arbeitskommando; het Kabellegerkommando, voor het trekken of leggen van stroomkabels.

Op 4 februari 1942 neemt de geschiedenis een onverwachte wending; Arie gaat weer terug naar Nederland, en wel naar kamp Amersfoort. Vanuit Buchenwald werden namelijk Nederlandse gevangenen overgebracht om als kapo in kamp Amersfoort te werken. Enkelen van hen hebben zich zeer wreed en misdadig gedragen, waaronder de beruchte Teun van Es. Een oud-geus die als kapo bij het Judenkommando werkte. Het blijft zeer opmerkelijk en schrikwekkend te zien hoe deze verzetsmannen van het eerste uur zo veranderden in wrede misdadigers. Of Arie zich in zijn rol ook misdragen heeft is onbekend, dus is het beter daar maar niet over te oordelen.

In januari 1943 gaat Arie van kamp Amersfoort naar kamp Vught over. Hier verblijft hij tot het eindtransport bij de ontruiming van het kamp in september 1944. De mannen gaan naar Sachsenhausen. Op een gegeven moment komt Arie in het buitenkamp Rathenow terecht, waar enkele honderden Nederlanders zitten. Ze moeten werken voor de Arado Flugzeugwerke. Het kamp werd op 26 april 1945 bevrijd door het rode leger.

Luitenant-waarnemer J.J. Cramer en dpl. soldaat T.C. Wildenburg

Recentelijk mocht ik van Dhr. Coumou en een anonieme schenker weer interessant materiaal ontvangen. Het gaat om drie voorschriften van de luchtvaartdienst, zoals onze luchtmacht voor de oorlog heette en een brief uit Stalag IV G. 

Toen ik de voorschriften ontving sloeg bij het lezen van één van de handtekeningen mijn hart een keertje over. Daar staat de naam J.J. Cramer! Van deze luitenant-waarnemer die in de jaren 42-45 in krijgsgevangenschap mocht ik al eerder een schenking ontvangen, uit de handen van Dhr. Ziëck. Wat een toeval!

De brief is ook zeer interessant. Geschreven door Soldaat Theodorus C. Wildenburg vanuit Paunsdorf (Leipzig). Daar was een buitencommando van Stalag IV G Oschatz, waar de krijgsgevangenen moesten werken in de munitiefabriek van HASAG. Dit was tegen de conventie van Geneve, waarin is vastgelegd dat krijgsgevangenen niet in de oorlogsindustrie tewerkgesteld mogen worden. Verscheidene protesten mochten niet baten. 

De brief is geschreven naar Arbeidsman J. Wildenburg, die voor de Nederlandse Arbeidsdienst werkte in het NAD kamp te Diessen, Brabant. Mogelijk was dit een broer of neef van Theo. De inhoud van de brief is opmerkelijk.

"Beste Joop,

Gek hé, 'n kaartje van me, maar jij zit daar ook in de ellende, al is 't niet zo erg als wij, dus we zijn lotgenoten zo'n beetje. Hoor hou je taai kerel, laat je niet nemen door die gasten en je kameraden hoor. Kijk uit wat je doet, want je weet waarvoor wij hier zitten. Houd je hand omlaag Joop hoor. Ik weet wel dat je zo niet bent, maar de verkeerde invloed volgt zo makkelijk. Nou joh, hou je haaks en schrijf gauw terug. De groeten maar en tot spoedig weerziens van Theo."

De waarschuwing om zijn hand omlaag te houden had te maken met de invoering van de Hitlergroet bij de NAD, die ook daar niet overal in goede aarde viel.

Theo trouwde in 1941 met Dien Veltman.
Bron: allesfamilie.nl

Woordenboek gebruikt door luitenant Arriëns

Een klein Duits-Russisch soldatenwoordenboekje gebruikt door luitenant W.J. Arriëns om met de Russen te communiceren direct na de bevrijding van kamp Neubrandenburg. Vermoedelijk is er toen een stapel van deze boekjes gevonden en verspreid onder de krijgsgevangenen, gezien meerdere oud-gevangenen dit type boekje hadden.

 

Majoors in Stanislau

Van Dhr. van Laar mocht ik deze prachtige foto ontvangen. De foto toont zes majoors in kamp Stanislau. Linksachter is Majoor F.H.H.M. ten Bensel te zien, commandant van de Ie Afdeling van het 23e Regiment Artillerie. De foto is in juni 1943 naar zijn vrouw in Ede verstuurd.

 

Zangbundel krijgsgevangene Mühlberg

Recentelijk mocht ik van Dhr. Jack Rijnders een Franse zangbundel uit kamp Mühlberg ontvangen, waar zijn vader als krijgsgevangene zat. Over de krijgsgevangenschap van zijn vader wist hij vrijwel niets.

Jacobus Gerardus Jozefus Rijnders werd op 18 maart 1918 geboren te Noordwijk. Hij was kleermaker van beroep en ingelijfd als dienstplichtige bij het 4e Regiment Infanterie, dat in de meidagen van 1940 o.a. bij vliegveld Valkenburg actie zag. In zijn vrije tijd maakte hij veel muziek en trad hij ook op met een orkestje. Uiteindelijk zou hij zijn beroep als kleermaker opgeven en zich volledig op zijn carrière in de muziek richten. Na de oorlog is hij zelfs nog violist geweest in het orkest van Tata Mirando!

In 1943 besloten de Duitsers alle manschappen en onderofficieren ook terug te voeren in krijgsgevangenschap. Als muzikant kon Rijnders geen Ausweis krijgen en dus werd hij op 14 juni 1943 teruggevoerd in krijgsgevangenschap. In kamp Mühlberg kreeg Rijnders een neurose. De Duitsers besloten na een halfjaar om hem vrij te laten. Hierop ontving Rijnders verpleging in het militair hospitaal in Den Haag. Zijn vrouw vond dat hij als een ander persoon terug was gekomen. Dit en het feit dat Rijnders altijd weg was met het orkest hebben eraan bijgedragen dat het huwelijk geen stand hield. Voor Jack blijft het altijd een pijnlijk punt dat zijn vader er amper was in zijn leven, bijvoorbeeld wanneer hij als jongetje een voetbalwedstrijd speelde en z’n teamgenootjes wel vaders langs de zijlijn hadden staan.

Omtrent het boekje ging nog het gerucht dat Rijnders het van een knappe Francaise in het kamp gekregen zou hebben, maar dit is eigenlijk onmogelijk, gezien de gevangenen absoluut geen contact mochten hebben met vrouwen en er ook geen vrouwelijke gevangenen in het kamp waren, m.u.v. een aparte barak voor Russinnen en later nog Poolse vrouwen uit de Warschau opstand. Voorin het boekje staat geschreven “Souvenir de Noël. A mon cher ami Rijnders. 25/12/43” (Souvenir van Kerstmis. Voor mijn goede vriend Rijnders.) Gevolgd door een naam van waarschijnlijk een Franse krijgsgevangene.

Chronologie Rijnders’ krijgsgevangenschap:

14 juni 1943 melding te Amersfoort

19 juni 1943 op transport naar Stalag XI A Altengrabow, waar ze de volgende dag aankwamen

4 juli 1943 naar Stalag IV B Mühlberg

9 augustus 1943 Kgf lazarett (krankenrevier)

10 november 1943 heimkehrlager IV B (dit betrof waarschijnlijk een afgescheiden gedeelte binnen het hoofdkamp)

16 maart 1944 entlassen naar Amersfoort

18 maart 1944 aankomst en vrijlating

Verpleegd in mil. hosp. te Den Haag

Koffer met Nederlands-Indische geschiedenis fam. Knaven

 Recentelijk mocht ik weer een bijzondere schenking aan de collectie toevoegen. De koffer met documentatie van de familie Knaven. Gezinshoofd was Dhr. Jan Knaven (Amsterdam, 4 mei 1893 - Semarang, 6 juli 1945). In 1920 kwam hij naar Semarang vanwege zijn werk voor de handelsonderneming MacNeill & Co. Al snel trouwt hij met met de Indo-Europese José Mehlbaum en ze krijgen twee kinderen; Rudi (1924) en Frida (1926). De firma moet een goede werkgever geweest zijn, want de foto's tonen een welgesteld gezin. Tijdens de mobilisatie in december 1941 deelde de firma Jan in bij de vernielingsdienst. Hier kwam echter niets van terecht, gezien Jan nog herstellende was van een langdurige ziekte.

Op 8 maart 1942 moet Nederlands-Indië capituleren en op 24 juli 1942 wordt ook Jan geïnterneerd. Eerst in het vm. KNIL-kampement Jatingaleh en later naar Kesilir, waar hij een maagzweer kreeg. Toevallig was zijn vroegere internist, Dr. Eerkens, daar ook geïnterneerd. Op zijn verzoek is Jan toen overgeplaatst naar het ziekenhuis in Krikilan waar toen nog Europese doktoren en verpleegsters waren. In september 1943 werd hij daar weggehaald en het personeel kon José helaas niet vertellen waarheen. Na de bevrijding bleek dat hij naar de C.B.Z. (centrale burgerlijke ziekeninrichting) in Batavia was gebracht. Na zogenaamd herstel werd hij naar kamp Tjimahi gebracht en vanaf daar naar het Bangkongkamp, waar hij op 6 juli 1945 aan uitputting bezweek.

José en de kinderen konden vanwege hun grotendeels Indische afkomst gedurende de bezetting buiten het kamp blijven. Zij waren zogenoemde "buitenkampers". In 1950 vertrok zij met de kinderen naar Nederland.

De koffer omvat veel foto's van het gezinsleven voor en na de oorlog, enkele brieven uit het kamp, correspondentie omtrent het oorlogsgraf van Jan en vele andere documenten. Hieronder een selectie.

Jan (links) als sergeant tijdens de mobilisatie 14-18.

Jan Knaven, Semarang 1920.

Het huwelijk met José Mehlbaum

Jan en José in hun woning in Semarang.

De kleine Rudi (5 maanden)

José met de kinderen voor het voorverblijf van de woning.

Het gezin Knaven, Semarang 1934.

Gesmokkelde briefjes van Jan aan zijn vrouw.

Correspondentie uit het ziekenhuis van Krikilan.

De brieven van Jan aan het thuisfront. De laatste brief kwam aan 9 dagen voordat hij stierf. Of hij het antwoord nog gelezen heeft is onbekend.

Boekjes voor de reis naar Nederland.

Wijs tijdens Seyss

 Recentelijk mochten we van Dhr. Schaaders dit boekje met spotprenten uit 1945 ontvangen. In het boekje "Gek en wijs tijdens Seyss" worden "goed" en "fout" erg scherp tegenover elkaar gezet. Opvallend is deze prent van de Nederlandse vrouw die de krijgsgevangenen steunt met voedselpakketten. Deze waren onmisbaar voor de krijgsgevangenen, met name voor hen die moesten werken (de groep van 1943).

Het krijgsgevangen personeel van de Algemene Landsdrukkerij (degenen die voor de bezetting in dienst waren dus) werd gesteund door een commissie bestaande uit hun familieleden, die zich verenigd hadden. Zo organiseerden zij een zogenaamde "lepel- actie" waarbij telkens een lepel gespaard werd om naar de krijgsgevangenenkampen in het oosten te sturen. De actie leverde onder meer zo'n 130 kilo bonen op!